تعزیه؛پیشانی‌بند هنر شیعی در طول تاریخ/فریادی که خاموشی ندارد

ه گزارش سرای نور؛تعزیه این هنر بدون جایگزین در زنده نگه‌داشتن حماسه بی‌بدیل عاشورا، مهم‌ترین و اثرگذارترین شیوه نمایش ایرانی است که درگذر سالیان دخل و تصرفی بر خود روا ندیده است.

نوای ماندگار تعزیه از دوران اوج خود در زمان صفویه تاکنون قرن‌ها میراث دار یاد و خاطره سید و سالار شهیدان اباعبدالله الحسین (ع) بوده است و در دوران سیاه تاریخ که اختناق زمان و جور ستمگران پرده تاریکی بر روشنای حقیقت و آزادگی افکنده است با فریاد رسای خود پرده جهل و ظلمت را پاره‌پاره کرده و زبان گویای حق‌جویان و پیروان راستین سیدالشهدا برای انتقال پیام نهضت عاشورا از نسلی به نسل دیگر بوده است.

این هنر راستین که در اغلب شهرهای استان اصفهان مانند خوراسگان، نطنز، گلپایگان، خمینی‌شهر، خورزوق، دولت‌آباد، روستای ورپشت تیران و کرون و دیگر شهرهای استان نام‌آوری خاص خود را دارد در دهه آخر ماه صفر به اوج خود می‌رسد اما در این میان مشهورترین اجراهای تعزیه اواخر این ماه را در قودجان خوراسگان شاهد هستیم.

دراین‌ارتباط منصور قربانی مدیر کانون نمایش‌های آیین و سنتی اصفهان اظهار داشت: هنر تعزیه سابقه بسیار درخشان تاریخی را در دل خود نهفته دارد و بزرگ‌ترین شیوه نمایشی خاص ایران محسوب می‌شود.

وی بابیان اینکه تعزیه هنرنمایشی دارای معیارها و قوانین از پیش تعیین‌شده است، افزود: این هنر ارزشمند ازنظر اعتقادی، دینی و تاریخی و ترکیبی از هنرهای نمایش، موسیقی، ادبیات منظوم و غیره است که با توجه به قاعده‌مندی خود از ارزش ویژه‌ای برخوردار است.

این پژوهشگر تعزیه تأکید کرد: اجرای برخی تعزیه‌ها مانند داستان شهادت امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل (ع) در تعزیه‌خوانی مرسوم هستند و برخی مانند تعزیه‌های پیامبران و برخی امامان معصوم، سوغاتی آوردن شمر، و موارد دیگر که تعزیه قریب خوانده می‌شوند، کمتر در میان تعزیه‌خوانان متداول‌اند.

وی افزود: مجالس قریب مستندتر از مجالس مرسوم هستند چراکه در تعزیه‌های مرسوم به دلیل استفاده مکرر تحریف‌هایی واردشده است.

مدیر کانون نمایش‌های آیین و سنتی اصفهان بیان داشت: تعزیه وفات پیامبر گرامی اسلام (ص)، شهادت امام حسن (ع) و امام رضا (ع) که در  سه روز آخر ماه صفر رونق ویژه‌ای می‌گیرد که جزو تعزیه‌های قریب محسوب می‌شود.

تعزیه پیشانی‌بند سربلندی نام شیعه در طول تاریخ

تعزیه پیشانی‌بند سربلندی شیعه در طول تاریخ است که از گذشته تا همیشه بانام امام حسین (ع) پیوند خورده است چراکه هر نوع از تعزیه با هر موضوعی درنهایت به نام و شهادت امام حسین (ع) ختم می‌شود و مظلومیت امام سوم شیعیان را فریاد می‌زند.

 کارگردان تئاتر و کارشناس تعزیه بابیان اینکه که هنر تعزیه منحصر به واقعه کربلا نیست و درباره هرکدام از امامان، پیامبران، شخصیت‌های تاریخی می‌توان آن را اجرا کرد، گفت: نکته جالب در این میان آن است که تعزیه درباره هرکدام از بزرگان که باشد  درنهایت به حماسی‌ترین حادثه آفرینش یعنی حادثه کربلا ختم می‌شود.

وی ادامه داد: مطابق آموزه‌های اهل‌بیت (ع) هیچ حماسه تراژدی در جهان به جاودانگی و عظمت حادثه کربلا نمی‌رسد و این تلفیق هنرمندانه از هنر اصیل و بومی  ایرانی با آموزه‌های دینی و اعتقادی نشان از عقیده راسخ  دینی و ذات هوشمند ایرانیان دارد.

قربانی تأکید کرد: درواقع داستان مظلومیت امام حسین(ع) به‌قدری عظمت دارد که تمام شبیه‌خوانی‌‌ها و تعزیه‌ها به این داستان می‌رسد به‌گونه‌ای که در داستان‌های پیامبران که پیش از واقعه کربلا رخ‌داده است و در داستان‌های مربوط به پس‌ازآن مانند تعزیه وفات پیامبر اکرم (ص) و شهادت امامان نیز به حادثه کربلا ختم می‌شوند.

وی ادامه داد: در تعزیه پیامبر گرامی اسلام(ص) ایشان پیش از وفات حادثه کربلا را برای اطرافیان بازگو و از حضرت ابوالفضل می‌خواهد که امام حسین (ع) را روز عاشورا یاری کند و در برخی تعزیه‌ها نیز از میان دو انگشت خویش حادثه خونین عاشورا به امام علی (ع) نشان می‌دهد و این حادثه برای مخاطبان بازآفرینی می‌شود.

کارگردان تئاتر و کارشناس تعزیه  با اشاره به تعزیه‌هایی از بزرگان افسانه‌ای بیان داشت:  در داستان‌های حماسی سوگ سیاوش زمانی که قرار است سر سیاوش را از تن جدا کنند وی می‌هراسد اما سیمرغ افسانه‌ای از وی می‌خواهد که به میان بال‌هایش بنگرد و وی واقعه کربلا را به چشم می‌بیند و متوجه ناچیزی مرگ خویش در برابر عظمت امام حسین (ع) می‌شود و با آرامش تن به مرگ مظلومانه خویش می‌دهد.

حسن وحید کارگردان تعزیه نیز با اشاره به تغییراتی در تعزیه معاصر می‌گوید: در طول سالیان اخیر تغییراتی در تعزیه ایجادشده است و بسیاری از تعزیه‌خوانان به این نتیجه رسیده‌اند که برخی نسخ تعزیه اشتباهاتی دارد که در حال اصلاح است.

وی افزود: از سویی مدت‌زمانی است که بُعد نمایشی و هنر تعزیه بیش از گذشته پیشرفت کرده است که این امر به جذب مخاطبان در دوران معاصر کمک فراوانی می‌کند.

نباید اجازه دهیم سبک‌های قدیمی تعزیه از میان بروند

کارگردان تعزیه با اشاره به اینکه سبک‌های مختلف تعزیه در حال یکی شدن هستند، ابراز داشت: از سویی می‌توان ازنظر نزدیک شدن به حرفه‌ای خوانی در تعزیه این امر را مثبت تلقی کرد اما از سوی دیگر نباید اجازه دهیم سبک‌های قدیمی تعزیه‌خوانی مانند سبک اصفهان که تأثیرگذاری خاصی بر مخاطب دارند، از میان بروند.

وی اضافه کرد: در سبک‌های قدیمی تعزیه به مرثیه‌خوانی نزدیک‌تر بوده‌اند اما اکنون هنرهایی مانند نمایش و موسیقی نیز به برخی تعزیه‌ها اضافه‌شده است که از دیدگاه من هر دو شیوه برای جذب مخاطب حفظ شوند.

وحید به اینکه با توجه به حضور پیشکسوتان تعزیه در  روستای قودجان محوریت خاصی در استان دارد، ابراز داشت:  البته در ماه محرم در شهرهای مختلف استان شاهد برگزاری این هنر اصیل هستیم.

وی بابیان اینکه اجرای تعزیه باید در نقاط مختلف شهر تقویت شود، گفت: اوایل محرم نیز  روبروی هتل عباسی نیز شاهد اجرای ۵ شب تعزیه بودیم که به‌یقین در پیشرفت این هنر بی‌بدیل نقش مؤثری خواهد داشت.

آسیب‌شناسی هنر تعزیه درگذر زمان

گرچه شیوه و اسلوب هنر تعزیه درگذر زمانه تغییر چندانی نکرده است اما این هنر اصیل به دلیل عدم آموزش‌های دانشگاهی و با توجه به  شیوه انتقال نسل به نسل در طول سالیان دچار آسیب‌ها و تحریف‌هایی شده است که از مهم‌ترین این موارد ترویج متون غیر مستند به‌ویژه در تعزیه‌های مرسوم هستند.

قربانی با اشاره به اینکه برخی تحریفات تاریخی و دینی به پیکره تعزیه ایرانی آسیب وارد می‌کنند، اظهار داشت: دور شدن از فضای دانشگاهی و دانشگاهی و عدم وجود متولی خاص برای تدوین اساس‌نامه در طول سالیان دراز به این  مشکل دامن زده است.

وی بابیان اینکه تعزیه باید در بحث هنرهای نمایشی ورود پیدا کند، تصریح کرد: یکی از مشکلات تعزیه عدم انجام کارهای پژوهشی در این زمینه است.

مدیر کانون نمایش‌های آیین و سنتی اصفهان با اشاره به دو دلیل عمده که باری سنگین بر دوش مشکلات تعزیه هستند، تصریح کرد: اکثر شبیه‌خوانان به دلیل نداشن تسلط کافی در تعزیه به‌جای قواعد اصلی و مبنایی تعزیه از سبک و سیاق خود آفریده پیروی می‌کنند که این امر باعث فاصله گرفتن مخاطب از تعزیه می‌شود.

برخی تعزیه‌خوانان هنر تعزیه را با مداحی و مصیبت‌خوانی اشتباه گرفته‌اند

وی ادامه داد: برخی تعزیه‌خوانان نیز این هنر را با مداحی و مصیبت‌خوانی اشتباه گرفته‌اند و این در حالی است که جدا از ارزش‌های موارد یادشده تعزیه ارتباطی با این مصیبت‌خوانی ندارد.

قربانی بابیان اینکه برخی تعزیه را به عرصه آوازخوانی مبدل کرده‌اند، ابراز داشت: تعزیه تنها هنرنمایشی است که تمام معیارهای آن مشخص است و بر این اساس تک‌تک ردیف‌های آوازی این هنر اصیل ایرانی مشخص است.

وی اضافه کرد: موسیقی آغاز تعزیه کاملاً مشخص و ازنظر احساسی فضای خاصی برای مخاطب می‌آفریند و این حس با موسیقی بخش‌های دیگر تعزیه متفاوت است به‌گونه‌ای که حتی مخاطبان نیز آن‌ها را می‌نشاند.

مدیر کانون نمایش‌های آیین و سنتی اصفهان بابیان اینکه این مطلب بدان معناست که به‌طور مثال شیوه رجزخوانی حُر در ابتدای تعزیه، در زمان پشیمانی و همچنین در جنگ با اشقیاء مشخص است، بیان داشت: درواقع موسیقی تعزیه پس از پشیمانی حر در دستگاه شور است که نماد پشیمانی غم و اندوه و درونی است و بر این اساس نمی‌توان آن را به در دستگاه ماهور که حماسی شاد را القاء می‌کند اجرا کرد.

وی افزود:  بر این اساس اگر تعزیه‌خوان  به دلیل عدم دانش و توانایی کافی و یا حتی صدای نامناسب برای خواندن آواز آن را اشتباه بخواند فضای احساسی مناسبی را برای مخاطب نمی‌آفریند.

قربانی گفت: به‌اندازه‌ای همه‌چیز در تعزیه حساب‌شده است که دورهایی که سوارکار درصحنه می‌‌زند و حتی چرخش وی در جهت یا خلاف جهت عقربه‌های ساعت هرکدام القاکننده معنای خاص است و بر این اساس باید گفت که یک تعزیه‌خوان باید ازنظر بدنی، صدا و هنرمندی دارای ویژگی‌های لازم برای اجرا باشد.

پیشرفت تعزیه؛ بازآفرینی یا خلاقیت؟

وی در ارتباط با تعزیه‌های نوین و خلاقیت در تعزیه ابراز داشت: در وهله نخست باید دقت کنیم که بازآفرینی با خلاقیت متفاوت است چراکه اگر قرار باشد خلاقیتی در تعزیه ایجاد شود به‌یقین دیگر نام تعزیه را بر خود نخواهد داشت چراکه شیوه جدیدی خلق و آفرینش شده است.

مدیر کانون نمایش‌های آیین و سنتی اصفهان تأکید کرد: برخلاف این امر بازآفرینی در تعزیه بدون اشکال است چراکه این پدیده تعزیه را از چارچوب و اصول از پیش تعیین‌شده خارج نمی‌سازد و ضمن حفظ مفهوم و قواعد کلی تعزیه از تمام عناصر زیباشناسی نیز در بازآفرینی استفاده می‌شود.

هیچ تراژدی به عظمت تعزیه نمی‌رسد

پیتر چلکوفسکی تعزیه شناس اروپایی در کتاب تعزیه هنر بومی پیشرو درباره تعزیه چنین می‌گوید: اگر درجه مهارت نمایش نویس را تأثیر بر تماشاگر بدانیم هیچ تراژدی به عظمت تعزیه نمی‌رسد.

تعزیه؛ هنری است که با حماسه عاشورا پیوندی ناگسستنی دارد و بر این اساس بدیهی است تا زمانی که شور عظیم حادثه عاشورا در جهان برپاست تعزیه نیز برای به تصویر کشیدن نوای حق‌طلبی و آزادگی امام حسین (ع)، فریادی بس عظیم و تأثیرگذار در گلوی تاریخ خواهد داشت.

منبع:مهر