دو دهه مشکلات عروس تالاب‌های ایران/۱۰ سال فاصله تا احیای«گاوخونی»

به گزارشر سرای نور،مدت‌هاست که تالاب گاوخونی، با کم‌توجهی مسئولان امر، به یکی از چالش‌های زیست‌محیطی در استان پهناور اصفهان تبدیل‌شده است؛ وعده‌ووعیدهایی که داده می‌شود نیز تنها به مرطوب کردن بوته‌های اُشنان و درختچه‌های گز در خاک نمدار آن خلاصه شده است.

این روزها آب اندکی به تالاب تخصیص‌یافته است که به عقیده کارشناسان محیط‌زیست تأثیری در احیای تالاب ندارد، به گفته کارشناسان محیط‌زیست بیش از آبی که میزان تخصیص یا عدم تخصیص آن امروز دستمایه تبلیغات برخی مسئولان استان اصفهان شده است، سیلاب‌های ماه‌های اخیر توانسته تالاب گاوخونی را مرطوب نگه دارد هرچند همین آب اندک نیز امیدهایی را برای زنده نگه‌داشتن این تالاب بین‌المللی زنده کرده است.

اما عروس تالاب‌های ایران تا دیروز چشم‌به‌راه زاینده‌رود بود و امروز دلواپس باز و بسته شدن‌های مکرر جریان این رودخانه است.

دو دهه تشنگی و نابودی گونه‌های طبیعی در گاوخونی

دبیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی و طبیعی ورزنه نرسیدن آب شیرین به تالاب گاوخونی از دو دهه گذشته تاکنون را سبب نابودی بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی می‌داند؛ وی دراین‌ارتباط به خبرنگار مهر گفت: تالاب بین‌المللی گاوخونی طبیعت منحصربه‌فردی است که از شمال به کوه سیاه منتهی می‌شود و از جنوب با رمل‌های ماسه‌ای و معدن نمک خارا محصور شده است.

رضا خلیلی ورزنه، که آبگیری محدود تالاب گاوخونی را در سال جاری ارزشمند می‌داند، ادامه داد: جاری شدن آب در دو نوبت به سمت تالاب نشان می‌دهد که گاوخونی هنوز نمرده است و اگر به آن اهمیت داده شود می‌تواند جان بگیرد.

وی با اشاره به آب‌های زیرزمینی که در سطح وسیعی از تالاب جاری می‌شوند، تصریح کرد: ازآنجاکه عمق گاوخونی از ۱.۵ متر فراتر نمی‌رود و زمینه تبخیر سریع آن مساعد است باید به‌طور مداوم آبگیری شود وگرنه حیات آن به خطر می‌افتد.

دبیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی و طبیعی ورزنه با اشاره به کوه سیاه که به چشم تالاب گاوخونی معروف است، تصریح کرد: یکی از سرمایه‌های ارزشمند که در دل گاوخونی شاهد فراز و نشیب‌های تالاب است کوه سیاهی است که در دامان تالاب جا خوش کرده است.

زخم‌های مانده بر تن گاوخونی، با ازدست رفتن یکی از خصوصیات بزرگش یعنی جنگل‌های «گز» تکمیل می‌شود؛ این بخش مهم اکوسیستم پیرامون گاوخونی مانع از تخریب آب و خاک و همچنین سبب مصون ماندن پرندگان از سرمای هوا می‌شد

وی با بیان اینکه در اردیبهشت ۱۳۸۷ مجوز بهره‌برداری از این کوه صادر شد که طی اعتراضات مردمی مسکوت ماند، گفت: کوه سیاه جزئی از اکوسیستم گاوخونی است و بر قله این کوه می‌توان چشم‌انداز تالاب را به تماشا نشست و برداشت بی‌رویه از این کوه که سرشار از آهن است می‌تواند به چشم‌انداز تالاب بین‌المللی گاوخونی آسیب جدی وارد کند.

افزایش حساسیت‌ها نسبت به حیات گاوخونی

زخم‌های مانده بر تن گاوخونی، با از دست رفتن یکی از خصوصیات بزرگش یعنی جنگل‌های «گز» تکمیل می‌شود؛ این بخش مهم اکوسیستم پیرامون گاوخونی مانع از تخریب آب‌وخاک و همچنین سبب مصون ماندن پرندگان از سرمای هوا می‌شد.

دود چنین مشکلاتی، نه‌تنها بر چشم طبیعت منطقه رفته، بلکه بر جان شهرها حتی تا چند کیلومتر آن‌طرف‌تر تالاب نیز نشسته است و تالابی که مأمن حیات بسیاری از موجودات بود، منشأ ریزگردهای شهرهای بزرگی چون اصفهان است و خشکی آن سبب فرونشست زمین‌ها می‌شود.

همین عوامل باعث شد که سازمان‌های مردم‌نهاد نیز به‌طورجدی برای ادامه حیات گاوخونی دست‌به‌کار شوند؛ احمد شهباز ورزنه، عضو هیئت‌مدیره انجمن دوستداران میراث فرهنگی و طبیعی ورزنه در این خصوص معتقد است که با وقوع طوفان‌های سمی همگان به ضرورت تأمین حقابه تالاب گاوخونی واقف شده‌اند و ازآنجاکه سازمان‌های مردم‌نهاد از بطن جامعه هستند، توانستند نقش مهمی در افزایش حساسیت به تأمین آب گاوخونی ایفا کنند و لازم است این روند ادامه‌دار باشد.

وی از آبگیری محدود گاوخونی ابراز رضایت کرده و به خبرنگار مهر گفت: آبگیری محدود تالاب موجب شد تا پس از دو دهه خشک‌سالی گاوخونی جانی بگیرد و در فصل مهاجرت پرندگان حیات حداقلی به تالاب برگردد.

شهباز ورزنه با اشاره به‌ضرورت تأمین حقابه تالاب حتی با مدد از پساب فاضلاب ادامه داد: امیدواریم بارندگی‌ها مطلوب باشد و اگر حساسیت‌ها به تأمین حقابه تالاب گاوخونی افزایش یابد می‌توان به حیات در گاوخونی امیدوار شد.

فاصله ۱۰ ساله تا تراز نرمال گاوخونی

بیش از دو دهه خشک‌سالی نزدیک به ۹۷ درصد تالاب گاوخونی را خشک کرده است بااین‌حال امسال با اندکی تر شدن گاوخونی در اردیبهشت‌ماه ۱۵۰ فلامینگو مهاجر در تالاب گاوخونی مشاهده شدند و در فصل مهاجرت پاییزه مرغابی‌ها و غازهای مهاجر خود را به کافه سرراهی گاوخونی رسانده‌اند.

بااین‌حال اگر حقابه ۱۷۶ میلیون مترمکعبی تالاب گاوخونی هرسال تأمین شود ده سال طول می‌کشد تا تالاب به تراز نرمال خود برسد و احیا شود؛ امری که معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان اصفهان نیز آن را تأیید می‌کند.

حسن ساسانی،  در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه مساحت ۴۷ هزار هکتاری تالاب گاوخونی به‌طور متوسط به یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب نیاز دارد، گفت: اگر این مقدار آب در یک دهه به‌طور مستمر تأمین شود می‌توان گفت تالاب بین‌المللی گاوخونی احیاشده و به تراز نرمال رسیده است.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان اصفهان افزود: از یازدهم مهرماه با بازگشایی سد رودشتین سعی شد تا حجم آبی به تالاب گاوخونی برسد که پس از شش روز به ورودی تالاب رسید.

ساسانی با اشاره به بیشینه دبی ۱۷ مترمکعب بر ثانیه در طول یک ماه ادامه داد: از یازدهم تا چهاردهم مهرماه روند ورودی آب از ۲.۵ به ۱۷ مترمکعب بر ثانیه افزایش یافت و از چهاردهم تا بیست و هشتم مهرماه روند شیب نزولی پیدا کرد و به ۲ مترمکعب بر ثانیه تثبیت شد که با شروع توزیع آب کشاورزی در شبکه رودشتین، خروجی سد قطع می‌شود.

امکان رهاسازی آب در دوره کشت پاییزه کشاورزان به سمت تالاب وجود ندارد

وی با ابراز امیدواری از بازگشایی مجدد سد رودشتین بعد از نوبت اول آب کشاورزی به سمت تالاب گاوخونی اظهار داشت: امکان رهاسازی آب در دوره کشت پاییزه کشاورزان به سمت تالاب وجود ندارد.

با وجود اینکه سال آبی پربارش ۹۷-۹۸ به پایان رسیده اما سهم گاوخونی برخلاف بسیاری از کانون‌های حیات زیستی کشور، جز اندک سیلاب بارش بهاره نبود

ساسانی با اشاره به اینکه در یک ماه گذشته بالغ‌بر ۱۴ میلیون مترمکعب آب از سد رودشتین به سمت تالاب گاوخونی جاری شد تصریح کرد: بااینکه هنوز بیش از ۹۰ درصد تالاب خشک است اما انتقال آب به تالاب باعث احیا مناطق پایین‌دست سد رودشتین شد و آثار روانی و زیست‌محیطی مفیدی برای ده‌ها شهر و روستای پایین‌دست ازجمله اژیه و ورزنه داشته است.

باوجوداینکه سال آبی پربارش ۹۷-۹۸ به پایان رسیده اما سهم گاوخونی برخلاف بسیاری از کانون‌های حیات زیستی کشور، جز اندک سیلاب بارش بهاره نبود و در یک ماه گذشته، پس از تأمین سه مرحله آب برای کشاورزان و پایان برداشت محصولات کشاورزی، دریچه سد رودشتین به سمت تالاب گاوخونی باز شد و بالغ‌بر ۱۴ میلیون مترمکعب آب به تالاب گاوخونی روانه شد.

با آغاز کشت پاییزه پیش‌بینی می‌شود ۷ درصد از سهم ۱۷۶ میلیون مترمکعبی تالاب گاوخونی تأمین شود.

تنها سه درصد سهم حق آبه تالاب در مهرماه تامین شد

معاون نظارت و پایش حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به بارگذاری‌های بیش‌ازحد در حوضه زاینده‌رود، کاربری‌های متنوع، مصارف بیش از منابع در چند دهه گذشته و خشک‌سالی‌های چندین ساله اخیر به‌استثنای سال آبی ۹۸-۹۷ اظهار کرد: عدم توازن کافی در کل حوضه زاینده‌رود ناشی از توسعه ناپایدار و غیر آمایش سرزمینی است که باعث شد باوجود ضوابط تأمین حقابه‌ محیط‌زیست پس از آب شرب، این مهم محقق نشود.

حسین اکبری با تأکید بر مطالعات دانشگاهی جامع برای تعیین حقابه تالاب گاوخونی اعلام کرد: بر اساس این مطالعات ۱۷۶ میلیون مترمکعب حداقل نیاز آبی تالاب گاوخونی و ۱۳۷ میلیون مترمکعب حداقل حقابه زیست‌محیطی رودخانه زاینده‌رود برای حفظ کارکردهای اکولوژیک تعیین‌شده که متأسفانه در دو دهه اخیر محقق نشده است.

وی با تأکید بر اینکه تلاش‌های گسترده و بی‌وقفه در سطوح ملی و استانی سعی در تأمین حقابه تالاب بین‌المللی گاوخونی دارد، افزود:  در سال جاری دو نوبت آب به تالاب گاوخونی رسیده و تا قبل از فروردین‌ماه امسال، به‌صورت میانگین ۲۵۰ تا ۳۰۰ لیتر بر ثانیه پساب از زه‌کش‌های کشاورزی و پساب فاضلاب از پایین‌دست به سمت تالاب گاوخونی جاری بود که در سیلاب نیمه اول فروردین‌ماه در مدت کوتاه و دوسه‌روزه معادل ۳ میلیون مترمکعب سیلاب به تالاب بین‌المللی گاوخونی رسید.

وی ادامه داد: از ۲۰ فرودین ماه به بعد و تا ۱۰ مهرماه آبی به تالاب نرسیده و به‌طور میانگین فقط حدود ۳۵۰ لیتر در ثانیه پساب به سمت تالاب جاری بوده است؛ دور دوم رسیدن آب همان رهاسازی و جاری کردن آب از سد رودشتین به سمت تالاب بود.

معاون نظارت و پایش حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان گفت: با تلاش‌های و پیگیری‌های انجام‌شده و با هم‌افزایی، همدلی و همکاری‌های فرابخشی مسئولان، سمن‌ها، اصناف، کشاورزان و مطالبه عمومی مردم از اول مهرماه تا اول آبان درمجموع ۵ میلیون مترمکعب آب به تالاب بین‌المللی گاوخونی رسیده که با توجه به فصل سرما و پشتوانه بارش‌ها یک گام مؤثر در راه نجات تالاب بوده و امیدواریم در سایه اجماع و تداوم این همکاری‌های ارزشمند جریان آب از زاینده‌رود به سمت تالاب ادامه داشته باشد.

وی خاطرنشان کرد: این اقدام فقط مقدار سه درصد سهم تالاب گاوخونی را تأمین کرده است که از نظر حجمی یک سی و پنجم سهم سالانه تالاب بین‌المللی گاوخونی است و تأمین حقابه ها به‌صورت کامل در کل سال ضروری و حیاتی بوده است.

اکبری گفت: در سایه نگاه ملی و با اجماع کامل و مشارکت تمامی مسئولان و تصمیم سازان، ذی‌نفعان، مردم، اصناف مختلف، رسانه‌ها، دانشگاه‌ها و متخصصان، این مسئله امکان‌پذیر و حل‌شدنی است تا بتوان ضمن پیاده‌سازی برنامه‌های سازگاری با کم‌آبی و ضمن تعادل بخشی در مصارف و منابع و توسعه مبتنی بر اصول آمایش سرزمین و پایداری و نهادینه شدن حس مسئولیت اجتماعی در رسالت خطیر حفظ محیط‌زیست بتوان بحران‌های زیست‌محیطی را مهار و حتی پیشگیری کرد.

تداوم جریان آب به سمت تالاب گاوخونی ضرورتی مورد غفلت

اکبری با ابراز امیدواری از تداوم جریان آب به سمت تالاب گاوخونی تصریح کرد: به لحاظ بوم‌شناختی مجموعه رودخانه و تالاب از سرشاخه‌ها تا پایاب یک پیکره واحد زیستی بوده و زنده ماندن، پایداری و پویایی آن بدون تردید نیازمند جاری بودن آب در بستر رودخانه تا تالاب گاوخونی به‌صورت مستمر است.

وی اضافه کرد: با علم به‌تمامی محدودیت‌های موجود و به‌ویژه کسری منابع به ازای مصارف شاید نشود در شرایط کنونی جریان مستمری را تحقق بخشید و در شرایط فعلی مؤثرترین شیوه رساندن آب به تالاب رهاسازی به‌صورت سیلابی در حجم بالا و موقت در دوره‌های مناسب به‌ویژه فصل غیر کشت است.

نجات تالاب بین المللی گاوخونی و زاینده رود بزرگ یک منفعت فرا استانی، عمومی و ملی و یک مصلحت و ضرورت فرا نسلی است وی اضافه کرد: رهاسازی به شیوه جریان سیلابی در حجم بالا و کنترل‌شده این ضمانت را دارد که بخش قابل‌توجهی از آن بتواند پس از طی مسیر طولانی ۴۱۰ کیلومتر از سد زاینده‌رود به تالاب برسد و برای نجات این زیست‌بوم بسیار گسترده مؤثر واقع شود.

معاون نظارت و پایش حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان تأکید کرد: نجات تالاب بین‌المللی گاوخونی و زاینده‌رود بزرگ یک منفعت فرا استانی، عمومی و ملی و یک مصلحت و ضرورت فرا نسلی است و در مقابل خشک شدن آن طی دو دهه اخیر و وخیم‌تر شدن حال آن ناشی از عدم تأمین حقابه‌ زیست‌محیطی، علاوه بر اینکه به لحاظ نگرش بین‌المللی شایسته نیست، به استناد پشتوانه مطالعات تخصصی و علمی بدون تردید می‌تواند بدون توجه به مرزهای جغرافیایی و سیاسی به یک تهدید و خطر بسیار جدی، فراگیر و ملی تا شعاع حداقل ۵۰۰ کیلومتری آن در مرکز ایران منجر شود.

هشدار درباره بحرانی‌تر شدن شرایط «گاوخونی»

وی نسبت به خشک شدن و بحرانی‌تر شدن شرایط گاوخونی هشدار داد و گفت: این شرایط می‌تواند تالاب را در آستانه تبدیل‌شدن به یک کانون فعال برای خیزش سونامی نمک و گردوغبار مسموم قرار دهد. تجربه بسیار دردناک و تلخی تحت عنوان پدیده فراگیر و خطرناک گردوغبار و ریزگردها که در سالیان اخیر به علت خشک شدن تالاب‌ها و عرصه‌های زیست‌محیطی و منابع طبیعی در کشورهای غربی و جنوبی ایران، کشور عزیزمان و حتی تا اروپا را درگیر کرده است.

گاوخونی یکی از ۲۲ تالاب بین‌المللی ایران از مجموع یک هزار و۸۴۷  تالابی است که تاکنون به‌صورت رسمی در سیاهه تالاب‌های کنوانسیون رامسر پذیرفته‌شده است. گاوخونی در قاموس گذشتگان به معنای «چاه بزرگ» است تا زاینده‌رودی که از دل کوه‌های زردکوه سرچشمه می‌گیرد طولانی‌ترین مسیر را طی کند و برای سیراب کردن کویر به گاوخونی بریزد.

این تالاب بین‌المللی در سال ۱۳۵۴ در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید تا همواره یکی از زیستگاه‌های جانوری و گیاهی در فلات مرکزی ایران بماند.

در طول سال‌های گذشته از یک‌سو به دلیل خشک شدن بستر تالاب گاوخونی و از سوی دیگر با از بین رفتن رطوبت رمل‌ها و نمکزار، وقوع طوفان‌های شدید به همراه گردوخاک و نمک تشدید شد و حتی دو هفته بحرانی را برای استان اصفهان و به‌ویژه شرق اصفهان پدید آورد.

شاید همین زنگ خطر باعث شده تا دولتمردان نیز به فکر احیای گاوخونی بیفتند هرچند با تأخیر بسیار…

جریان یک ماهه آب، کمترین گام برای تامین حقابه تالاب گاوخونی

رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور بر این نکته که جریان یک‌ماهه به سمت تالاب گاوخونی مقدار قابل قبولی برای تأمین حقابه تالاب گاوخونی نیست، صحه گذاشته و آن را بهتر از هیچ می‌داند.

وی  گفت: دبی بالا در مدت‌زمان کم نسبت به دبی کم در مدت‌زمان طولانی‌تر برای تأمین حقابه تالاب گاوخونی مؤثرتر است؛ بنابراین در جلسه شورای تالاب‌ها و با تفاهم با وزارت نیرو قرار بر این شده که برای نخستین بار در ماه‌های بهمن، اسفند و نیمه اول فروردین‌ماه به‌شرط کافی بودن مخزن سد زاینده‌رود مقداری آب به‌صورت سیلاب با دبی ۷۰ مترمکعب بر ثانیه به سمت تالاب گاوخونی روانه شود.

عیسی کلانتری با بیان اینکه سهم حقابه تالاب بین‌المللی گاوخونی ۱۷۶ میلیون مترمکعب است تصریح کرد: بعد از دو دهه خشک‌سالی چاره‌ای جز تأمین حقابه تالاب گاوخونی نداریم. تخصیص بیش از حد آب به بخش کشاورزی می‌تواند تأثیر مخربی در حیات تالاب گاوخونی به‌جا بگذارد.

وی اضافه کرد: با فشار دولت و شخص رئیس‌جمهور حقابه ۳۰ تالاب کشور ازجمله تالاب گاوخونی در اولویت قرارگرفته اما تخصیص آب به بخش‌های کشاورزی و صنعت در استان اصفهان بیش از توان آبی است و باید برای رفع این موضوع چاره‌ای اندیشید.

معاون رئیس‌جمهور با تأکید بر تأمین حقابه تالاب‌ها پس از آب شرب و بهداشت اظهار داشت: امیدواریم طی ۷۵ روز با روان شدن سیلاب‌هایی با دبی بالا مقدار قابل‌توجهی آب به تالاب گاوخونی برسد.

با تمام آنچه گفته شد و با همه تخصیص‌هایی که در ماه‌های اخیر داده شده است، همواره سهم گاوخونی حداقلی بوده است؛ اما این حداقلی‌ها نه‌تنها حیات دوباره را به این تالاب هدیه نمی‌دهد بلکه تشنگی دو دهه‌ای آن را بیشتر خواهد کرد.

وقت آن رسیده که بدانیم با تیترهای تبلیغاتی که خبر از سیراب شدن گاوخونی می‌دهند، گره‌ای از این معضل طبیعی کشور باز نخواهد شد بنابراین تنها راه، پیگیری جدی برای تحقق حق‌آبه‌های همیشگی زاینده‌رود است.

منبع:مهر